Kerstgerechten en recepten uit het verleden: een reis door tijdloze kersttradities
De kerstdagen zijn niet alleen een tijdstip om familie en vrienden bijeen te brengen, maar ook om tradities en smaken van vroeger in het heden te herbeleven. Kerst eten en koken zijn al eeuwenlang een centraal deel van de feestdagen. In deze artikel wordt een overzicht gegeven van kerstgerechten en recepten uit het verleden, zoals ze werden gemaakt in de 18e, 19e en 20e eeuw. We laten zien hoe kerstdiners van vroeger eruit zagen, wat voor gerechten werden geserveerd, en hoe bepaalde tradities zich door de jaren heen hebben ontwikkeld of behouden. Op basis van historische bronnen en kookboeken wordt een beeld getekend van het kerstdiner in Drenthe, Brabant en andere regio’s van Nederland.
De historische kerstgerechten
In de 18e en 19e eeuw stonden kerstdiners vol met gerechten die nu vrijwel vergeten zijn. Een voorbeeld is blamange, ook wel blanc-manger genoemd, een toetje dat in die tijd vrijwel standaard op het kerstdiner stond. In de Drentse kookboeken, zoals die van Clara Feyoena van Sijtzama, is een recept te vinden dat dateert uit de 18e eeuw. Dit recept is een vroege versie van wat tegenwoordig de roompudding of Christmas Pudding heet. In 2018 maakte Egbert Wildervanck, een oud-vrijwilliger van het Drents Archief, een moderne versie van deze klassieker.
Recept: Roompudding met gestampte kip
Dit gerecht is gebaseerd op het historische blamange-gebruik in de 18e eeuw. De moderne variant is simpeler en sneller in de bereiding, maar behoudt de essentie van de oorspronkelijke receptie.
Ingrediënten:
- ½ liter volle melk
- 2 ½ dl room
- 75 g suiker
Bereidingswijze:
- Verwarm de melk en de suiker in een pan tot de suiker volledig is opgelost.
- Voeg de room toe en laat het mengsel op een laag vuur koken.
- Roer continu om een klontvorming te voorkomen.
- Na ca. 20 minuten is de pudding dik genoeg. Laat de roompudding afkoelen.
- Serveer de roompudding met een laagje rozijnen of bessensap als toetje.
Deze roompudding is niet alleen geschikt als kersttoetje, maar ook als een feestelijke bijgerecht of een smaakvolle eindgang.
Kerstdiners in de 20e eeuw
In de 20e eeuw veranderden de kerstgerechten en -tradities geleidelijk. In de jaren vijftig werd het kerstdiner een symbool van gezelligheid en eenvoud. Het Tante Dora-kerstdiner, zoals beschreven in een van de bronnen, geeft een indruk van hoe mensen destijds kochten en aten, met beperkt budget maar veel zorgzaamheid.
Aankleding en tafelzetting
De tafelzetting speelde een belangrijke rol in het kerstdiner van de jaren vijftig. Er waren geen commerciële kersttikkertjes of kerstverpakkingen zoals vandaag, maar mensen maakten zelf tafelkleedjes met kerstmotieven en gebruikten servetringen van hun huwelijksuitzet. De sfeer was rustig en gezellig, en het accent lag op het feit dat het een bijzondere dag was voor de familie.
De dranken
De dranken tijdens het kerstdiner in de jaren vijftig stonden niet in de voorrang. Voor de kinderen werd limonade of cola geserveerd, en voor de volwassenen een borreltje of een glaasje advocaat. Wijn was een luxe die niet iedereen zich kon permitteren. In plaats daarvan werd er soms een borreltje genomen na het eten of een kop koffie met melk voor de volwassenen en chocolademelk voor de kinderen.
Het toetje
Het toetje werd vroeger meestal zelf gemaakt. In de jaren vijftig was griesmeelpudding met bessensap een populaire keuze, vaak verrijkt met rozijnen en slagroom. Het was een eenvoudige, maar hartverwarmende afwerking van het kerstdiner. De slagroom werd handmatig geklopt met een handmixer, wat een beetje meer tijd kostte dan met een moderne machine, maar het resultaat was hetzelfde.
Kerstgerechten in Nederland: regio's en tradities
In Nederland zijn er verschillende regio’s met hun eigen kersttradities. In Drenthe, Brabant en Vlaanderen zijn er bijvoorbeeld unieke gerechten die op het kerstdiner werden geserveerd.
Drentse kerstgerechten
In Drenthe stond het kerstdiner historisch gezien vol met gerechten die vandaag de dag vrij zeldzaam zijn. Naast het blamange was er ook een verscheidenheid aan visgerechten, zoals gebakken tong of zelfgerookte zalm. Een simpele, maar feestelijke gang was preistoemp met een gebakken visfilet, wat een klassieke eindgang vormde.
Brabantse kerstgerechten
In Brabant zijn er traditionele gerechten die nog steeds populair zijn. Andréa van Macharen, kookblogger en auteur van een kookboek vol Brabantse gerechten, benadrukt de waarde van het behouden van deze tradities. Ze zegt dat gerechten zoals balkenbrij, Brabantse veekoeken of bonen met spek en ui een deel van het Brabantse culinair erfgoed vormen en perfect passen bij het kerstdiner. Deze gerechten zijn eenvoudig in de bereiding, geschikt voor een groter gezelschap, en kunnen vooraf worden gemaakt, wat ze ideaal maakt voor feestdagen.
Vlaamse kerstgerechten
De invloed van Vlaamse gerechten op het Nederlandse kerstdiner is aanzienlijk. Veel gerechten die in Vlaanderen populair zijn, zoals garbure of kippenboudin, zijn ook in Nederland gewoon gemaakt. In de 20e eeuw was het gebruikelijk om een visgang op het kerstdiner te serveren. Gebakken kabeljauw of visfilet met een simpele saus was een populaire keuze.
Kerstgerechten van vroeger tot nu
In tegenstelling tot vroeger zijn er tegenwoordig veel meer kerstgerechten beschikbaar, variërend van traditionele gerechten tot internationale keuzes. Toch blijven bepaalde klassiekers, zoals garnalencocktail, garnalencroquetten, aardappelpuree, en stofperen, populair.
Garnalencocktail
Een gerecht dat niet alleen in Vlaanderen maar ook in heel Nederland een vast onderdeel van het kerstdiner was, is de garnalencocktail. Het was een frisse en lichte voor- of bijgang die goed paste bij het feestelijke diner. Het gerecht bestond uit schaaldieren, zoals garnalen, die werden gevoegd aan een saus van mayonaise, citroensap en eventueel wat peterselie. Het was een elegante en eenvoudige manier om het diner te openen.
Garnalencroquetten
Garnalencroquetten zijn een feestelijke variant van de klassieke croquette. Deze croquetten zijn gemaakt van een vlees- of garnalenmengsel, dat wordt afgeklopt in een pan met boter of olie. Het gerecht is niet alleen smaakvol maar ook visueel aantrekkelijk, en het paste goed bij het feestelijke diner.
Aardappelpuree
Aardappelpuree is een bijgerecht die nog steeds populair is op het kerstdiner. In de jaren vijftig en zestig was het gebruikelijk om de aardappelpuree met een beetje kruimeligheid te bereiden. In tegenstelling tot de vloeiende aardappelpuree van vandaag, had de aardappelpuree vroeger een grovere textuur, wat het een hartverwarmende en zachte smaak gaf.
Stofperen
Stofperen zijn een klassieker die nog steeds op het kerstdiner wordt geserveerd. Het gerecht bestond uit peren die werden geschaald, doorgesneden en in een zachte saus gekookt. Soms werd er rozijnen of bessensap aan toegevoegd voor extra smaak. Het was een eenvoudige maar feestelijke manier om het diner af te sluiten.
Kerstgerechten en het gebruik van lokaal producten
Een van de belangrijkste trends in het kerstdiner van vroeger was het gebruik van lokaal producten. In de 20e eeuw was het gebruikelijk om gerechten te maken met ingrediënten die uit de eigen regio kwamen. In Brabant bijvoorbeeld werden gerechten gemaakt met bonen, spek en ui, terwijl in Drenthe gerechten zoals blamange of roompudding werden geserveerd.
Balkenbrij
Balkenbrij is een Brabantse traditie die nog steeds populair is. Het gerecht bestond uit roggebrood dat werd samengeperst en gekookt met melk of water. Het was een eenvoudige, maar voedzame maaltijd die goed paste bij de kerstdagen.
Veekoeken
Veekoeken zijn een andere Brabantse traditie die in het kerstdiner werd opgenomen. Het was een soort van gebakken worst of kroket, meestal gemaakt van vlees of vis. Het gerecht was ideaal voor grotere gezelschappen en kon vooraf worden gemaakt.
Kerstgerechten en het gebruik van vlees
In het kerstdiner van vroeger was vlees een belangrijk onderdeel, maar de keuzes waren anders dan vandaag. In de 18e en 19e eeuw was kapoen of wilde eend een populaire keuze. Deze vogels werden vaak gecastreerd en vetgemest, wat ervoor zorgde dat het vlees zacht en smaakvol was.
Kalkoen
In de 20e eeuw werd de kalkoen steeds populairder als centraal gerecht op het kerstdiner. Het was een eenvoudig en voedzame keuze die goed paste bij een groter gezelschap. De kalkoen werd vaak geroosterd met een saus van champignons of rozijnen.
Gans
Gans is een oudere traditie die in de loop van de jaren langzaam is afgenomen. In vroegere tijden was het gebruikelijk om een gans op het kerstdiner te serveren. Het was een feestelijke keuze die goed paste bij de kerstdagen.
Ham
Ham is een klassieke keuze die nog steeds populair is op het kerstdiner. In de jaren vijftig en zestig werd de ham vaak verpakt in bladerdeeg of korstdeeg en gebakken of geroosterd. Het was een eenvoudige maar smaakvolle keuze die goed paste bij het feestelijke diner.
Kerstgerechten en het gebruik van vegetarische gerechten
In tegenstelling tot vandaag was vegetarisme in de jaren vijftig en zestig vrijwel onbekend. Toch waren er ook vegetarische gerechten die op het kerstdiner werden geserveerd. In de Drentse traditie was koninginnesoep een populaire keuze, terwijl in Brabant bonen met spek en ui een klassieke vegetarische gang was.
Koninginnesoep
Koninginnesoep is een soep die werd gemaakt met pastinakken, wortels, aardappelen en eventueel wat groenten. Het was een warme en voedzame gang die goed paste bij het kerstdiner. In de jaren vijftig en zestig was het gebruikelijk om deze soep te serveren als een voor- of bijgang.
Bonen met spek en ui
Bonen met spek en ui is een klassieke Brabantse gerecht die in het kerstdiner werd opgenomen. Het was een eenvoudige, maar voedzame gang die goed paste bij een groter gezelschap. De bonen werden gekookt met spek en ui, wat ervoor zorgde dat het gerecht zacht en smaakvol was.
Kerstgerechten en het gebruik van toetjes
Toetjes waren in de jaren vijftig en zestig een essentieel onderdeel van het kerstdiner. In tegenstelling tot vandaag, waar toetjes vaak uit de diepvries of uit een fles komen, werden toetjes vroeger meestal zelf gemaakt. In de jaren vijftig was griesmeelpudding of flensjes een populaire keuze.
Griesmeelpudding
Griesmeelpudding was een klassieke keuze die vroeger vaak op het kerstdiner werd geserveerd. Het was een eenvoudige, maar hartverwarmende toetje die goed paste bij het feestelijke diner. In de jaren vijftig werd de pudding vaak verrijkt met rozijnen of bessensap.
Flensjes
Flensjes zijn een traditioneel Nederlandse toetje die nog steeds populair is. Het gerecht bestond uit een fijne, kruimelige massa die werd gemaakt met suiker, boter en eieren. Het was een eenvoudige, maar feestelijke manier om het diner af te sluiten.
Sneeuwballen
Sneeuwballen zijn een speciale toetje die in de jaren vijftig en zestig werden gemaakt als het kerstdiner op een witte kerst viel. Het was een soort van gebakken brood of krentenbrood dat was gevuld met rozijnen of bessensap. Het was een eenvoudige, maar feestelijke keuze die goed paste bij het kerstdiner.
Kerstgerechten en het gebruik van aparte hapjes
Na een uitgebereide maaltijd was het gebruikelijk om een aparte hap te serveren. In de jaren vijftig en zestig was maagkoek een populaire keuze. Het was een lichte, eenvoudige hap die goed paste bij het kerstdiner.
Maagkoek
Maagkoek is een klassieke keuze die in de jaren vijftig en zestig werd geserveerd. Het was een lichte, eenvoudige hap die goed paste bij het kerstdiner. De koek was gemaakt van eieren, boter, suiker en meel, en werd gebakken tot het licht goudkleurig was.
Conclusie
Het kerstdiner van vroeger was een tijdstip om tradities te behouden en smaken van het verleden te herbeleven. In de 18e, 19e en 20e eeuw stonden kerstdiners vol met gerechten die vandaag de dag vrijwel vergeten zijn. Toch zijn er klassiekers zoals blamange, roompudding, garnalencocktail, aardappelpuree, en stofperen die nog steeds populair zijn. Het kerstdiner was een tijdstip om familie en vrienden bijeen te brengen, tradities te behouden en smaken van het verleden te herbeleven.