Zware pijnstillers zonder controle: een kritisch overzicht van de huidige situatie in Nederland
Inleiding
De toegang tot zware pijnstillers in Nederland is in recente jaren een maatschappelijk en medisch gevoelige kwestie geworden. Een onderzoek dat in 2017 en opnieuw in 2019 werd uitgevoerd door het NTR-programma Radar toonde aan dat het relatief gemakkelijk is om zware pijnstillers, zoals oxycodon, te verkrijgen via vervalsde of incorrecte recepten. Hoewel maatregelen zijn genomen, zoals het versterken van digitale uitwisseling van recepten en het opleiden van apothekers, blijkt de controle systematisch onvoldoende te zijn.
In dit artikel wordt een kritisch overzicht gegeven van de huidige situatie rondom het gebruik en de toegang tot zware pijnstillers in Nederland, met aandacht voor de rol van apothekers, de toegestane medicijnen per pijntrede, de risico’s van verslaving en overlijden, en de politieke en maatschappelijke reacties op de situatie.
Toegang tot zware pijnstillers in Nederland
In 2017 voerde Radar een steekproef uit waarbij vijftien apothekers werden benaderd met vervalsde recepten. In 15 van de 15 gevallen kreeg de proefpersoon zware pijnstillers mee, zonder dat de apothekers het vervalsde karakter van het recept opmerkten. Hoewel de minister van Volksgezondheid destijds reageerde met een “wake-up call”, toonden latere steekproeven dat er nauwelijks verbetering was geboekt in de controleprocedures.
In 2019 werd een herhaling van deze proef uitgevoerd, waarbij opnieuw vijf fouten werden gemaakt op het recept, en bovendien was het gebruik van een logo van een technisch installatiebedrijf als arts erbij gevoegd. Toch kregen de onderzoekers opnieuw in vijf van de zeven gevallen de zware pijnstiller oxycodon mee, op een dag.
De conclusie uit deze steekproeven is duidelijk: de huidige controlesystemen bij apothekers zijn niet strik genoeg om vervalsde recepten te ontdekken. Dit heeft gevolgen voor de maatschappij, de gezondheidszorg en de individuele gebruikers van deze middelen.
De rol van apothekers in de verdeling van pijnstillers
Apothekers zijn de laatste handelaar in de keten die pijnstillers aan patiënten uitdelen. Zij moeten zorgvuldig controleren of recepten correct zijn en of de patiënt op de hoogte is van de bijwerkingen en risico’s van het medicijn.
Tijdens de Radar-steekproeven bleek echter dat apothekers vaak niet voldoende alert zijn op duidelijke tekenen van vervalsing. In twee gevallen werd het vervalsde karakter van het recept opgemerkt, maar in vijf gevallen was het recept zonder problemen verwerkt. Dit wijst op een gebrek aan opleiding of waakzaamheid bij sommige apothekers.
De KNMP (Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Apothekers) en de minister van Medische Zorg hebben sinds deze steekproeven extra aandacht besteed aan de digitale uitwisseling van recepten. Het doel is om recepten digitaal te maken, zodat er geen fysieke documenten meer zijn die kunnen worden vervalst of verveelvoudigd. Echter, zoals KNMP-president Gerben Klein Nulent opmerkte, is het nog niet mogelijk voor alle geneesmiddelen om volledig digitaal te worden uitgewisseld. Dit blijft dus een uitdaging.
Pijnstillers per pijntrede
Het gebruik van pijnstillers wordt vaak ingedeeld in drie pijntreden, waarbij in elke trede andere middelen worden toegelaten. Deze structuur helpt om de risico’s van verslaving en overdosis te beperken.
Tread 1: Niet-opioïden (paracetamol en NSAID’s)
In de eerste trede worden niet-opioïden gebruikt voor de basisvermindering van pijn. Dit zijn middelen zoals paracetamol en NSAID’s (Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drugs), die zonder recept verkrijgbaar zijn en een lager risico op bijwerkingen hebben bij normaal gebruik.
Paracetamol is een effectieve pijnstiller en koortsverlagende middel. De maximale dosering voor volwassenen is 4x 1000 mg per dag. Het is belangrijk dat er minstens vier uur tussen de inname van de doses zit, omdat een te hoge dosering lever- en nierbeschadiging kan veroorzaken.
NSAID’s zoals ibuprofen of diclofenac worden vaak gebruikt als paracetamol niet voldoende werkt. Deze middelen zijn ook zonder recept verkrijgbaar en worden vaak gebruikt voor hoofdpijn, spierpijn en ontstekingspijn. Echter, NSAID’s kunnen meer bijwerkingen hebben, zoals maagklachten en nierproblemen.
Tread 2: Opioïden met lage dosis
Als de pijn niet genoeg wordt verlicht door de middelen uit de eerste trede, kunnen opioïden met lage dosis worden voorgeschreven. Deze middelen zijn op recept verkrijgbaar en moeten onder toezicht van een arts worden gebruikt. Voorbeelden zijn codeïne of tramadol.
Omdat opioïden een risico op verslaving hebben, is het belangrijk dat deze middelen alleen worden gebruikt bij echte pijn en op korte termijn. De kans op afhankelijkheid neemt toe bij langdurig gebruik of bij hoge doses.
Tread 3: Opioïden met hoge dosis
In de derde trede worden zware opioïden voorgeschreven, zoals oxycodon of morfine. Deze middelen zijn onderdeel van de Opiumwet en vereisen een strikte controle. Zij worden meestal voorgeschreven als andere middelen niet meer werken of als de pijn bijvoorbeeld door kanker is.
Omdat deze middelen zeer verslavend zijn, is het gebruik van zware opioïden in Nederland in de afgelopen jaren fors toegenomen. In 2017 werd bijvoorbeeld gemeld dat 440.000 Nederlanders oxycodon gebruikten, wat een explosieve groei betekent ten opzichte van 2008, toen het aantal gebruikers nog 94.000 was. In 2019 stond de cijfer al op 490.000 gebruikers.
Risico’s van het gebruik van zware pijnstillers
Het gebruik van zware pijnstillers zoals oxycodon kan zowel medische als maatschappelijke risico’s met zich meebrengen. De meest voorkomende gevolgen zijn verslaving, overlijden door overdosis en de overgang naar illegale middelen zoals heroïne.
Verslaving
Oxyco don is een opiaat dat het centrale zenuwstelsel beïnvloedt en pijnprikkels onderdrukt. Bij langdurig gebruik kan het lichaam echter aan de stof wennen, wat leidt tot een verhoogd behoeftegevoel en een verhoogde risico op verslaving.
Overlijden door overdosering
Sinds 1999 zijn er in Nederland en over de hele wereld duizenden overlijdensgevallen gemeld als gevolg van overdosering van opioïden. Beroemde personen zoals Prince en Heath Ledger zijn overleden aan een overdosis van deze middelen. In Nederland zijn sinds 1999 al meer dan 183.000 mensen overleden aan een opioïdoverdosis.
Overgang naar illegale middelen
Nadat gebruikers van zware pijnstillers hun toegang tot legale middelen kwijtraken, zoeken sommigen de overgang naar illegale middelen zoals heroïne. Dit kan leiden tot een verdieping van de verslaving en een toename van de gezondheidsrisico’s.
Politieke en maatschappelijke reacties
De situatie rondom het gebruik en toegang tot zware pijnstillers heeft geleid tot een brede maatschappelijke discussie. Zowel politici als maatschappelijke groepen hebben opgeroepen tot maatregelen om de situatie te verbeteren.
D66
D66 betoogt dat het onacceptabel is dat zware opiaten nog steeds via vervalsde recepten verkregen kunnen worden. Het partijleider vraagt om concrete maatregelen van de minister en roept op tot een einde van deze praktijk.
SP (Sociale Partij)
De SP benadrukt dat de richtlijnen voor het uitreiken van zware pijnstillers strik genoeg zijn, maar dat de werkwijzen in de praktijk niet voldoen. Het partijleider roept de KNMP op om een onderzoek te doen naar de huidige procedures bij apothekers.
PvdA
De PvdA vindt dat er een noodmaatregel moet komen om het gebruik van vervalsde recepten te stoppen. Daarnaast wil het partijleider dat de minister toezicht houdt op de digitale uitwisseling van recepten en dat duidelijke deadlines worden afgesproken.
Ministerie van Medische Zorg
Bruno Bruins, minister voor Medische Zorg, reageerde na de Radar-steekproeven met de belofte om de controleprocedures te versterken. Hij benadrukte dat het gebruik van vervalsde recepten niet kan en dat er extra aandacht moet worden besteed aan de digitale uitwisseling van recepten. Ook wil hij dat zorgverleners medische gegevens digitaal vastleggen en uitwisselen.
Toekomstmaatregelen en vooruitzichten
De huidige discussie over zware pijnstillers in Nederland wijst op de noodzaak van verbeteringen in het controlesysteem en de digitale uitwisseling van recepten. De KNMP en de ministerie van Volksgezondheid werken samen aan het volledige digitaliseren van recepten voor middelen onder de Opiumwet. Dit zou het gebruik van vervalsde recepten aanzienlijk beperken, omdat er geen fysieke documenten meer zijn die kunnen worden vervalst.
Buiten het digitale aspect is er ook behoefte aan betere opleiding van apothekers en zorgverleners. Zij moeten leren herkennen aanwijzingen van vervalsde recepten en beter controleren of het gebruik van zware pijnstillers gerechtvaardigd is.
Conclusie
De huidige situatie in Nederland met betrekking tot zware pijnstillers toont aan dat het systeem niet strik genoeg is om het gebruik van vervalsde recepten te voorkomen. Radar’s onderzoek liet zien dat het relatief gemakkelijk is om zware pijnstillers te verkrijgen via incorrecte of vervalsde recepten, zelfs bij duidelijke tekens van vervalsing. Dit heeft gevolgen voor de maatschappij, de gezondheidszorg en individuele gebruikers.
Hoewel er maatregelen zijn genomen, zoals digitale uitwisseling van recepten en extra opleiding, blijft er ruimte voor verbetering. De toekomst van het gebruik en verdeling van zware pijnstillers in Nederland hangt af van het versterken van controles, betere opleiding en een snellere digitalisering van het systeem.